PARROQUIAS
Piñeiro, San Sadurniño de
Freguesía anexa de Santo Estevo de Ribas de Miño e pertencente ao arciprestado de Saviñao. Os seus 343 habitantes, segundo o censo de 1991, atópanse agrupados nas entidades de Beirán, Piñeiro, A Portela, Salcedo, San Saturnino, Sobrelle, A Touza, Vilachá, Vilamor e Vilarreme, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 38’9 hab./Km2. En varios foros do mosteiro de Castro de Rei de Lemos aparece esta freguesía dentro das súas pertenzas. Nos arredores do templo parroquial atopáronse varias sepulturas antropoides escavadas na roca.
Rebordaos, Santa Baia de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación era, segundo o censo de 1991, de 143 habitantes agrupados nas entidades de Bexe, A Bugalla, A Gandaira, Ou Castro, Caxerigo, A Chousa, Gudín, Liñares, Outeiro, Pacios, A Porta, Pudio e Vilanova, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 16’4 hab./km2. Dentro do termo parroquial atópase a Torre de Cadaira, formando parte dun conxunto máis amplo, e con posible orixe no século XIII. O templo parroquial é do século XVIII. No interior un retablo rococó e un incensario gótico (finais do XV).
Reiriz, Santa María de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación era, no ano 1991, de 201 habitantes agrupados nas entidades de Alperiz, Casanova, As Ferrería, Quián, Teibel e Troifil, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 20’1 hab./Km2. O templo parroquial é do século XVI e no seu interior atópanse varios retablos de interese. Entre as casas blasonadas podemos citar a Casa Grande de Eirexe, a Casa Grande de Quián e a Casa do Fidalgo.
Ribas de Miño, Santo Estevo de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación, segundo o censo de 1991, era de 67 habitantes agrupados nas entidades da Abadía, A Devesa, Pesqueiras, Santo Estevo, Torno e Toural, sendo a dnsidad media, para o mesmo ano, de 26’8 hab./Km2. Na comarca esta freguesía é coñecida baixo o nome de Pesqueiras. Do mosteiro de “San Estebo in vila Nazara“, suxeito posteriormente a Samos, quedan como probas os topónimos da Abadia e Ou Mosteiro. O convento tivo que ser moi anterior ao templo actual, tendo como orixe uno dos tantos eremitorios que poboaron as ribeiras do Miño. Durante algún tempo estivo vinculado ao seu homónimo de Ribas de Sil, na provincia de Ourense. Nun inventario da igrexa de Lugo, redactado probablemente en tempos de Alfonso VII, menciónase xa ao mosteiro en “San Estebo in ripa Minei“. No Arquivo Histórico Nacional só se conservan deste mosteiro un pergamiño do século XIV e dous cartapacios de papeis. A igrexa de Santo Estevo foi declarada monumento nacional de carácter histórico-artístico en xuño de 1931. Pola súa estrutura está relacionada con San Nicolao de Portomarín, San Paio de Diomondi e Santa María de Pesqueiras. Ribas de Miño é considerada como unha das mellores mostras do románico galego do século XII
Ribas de Miño, San Vitorio de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao que, no ano 1991 contaba con 185 habitantes agrupados nas entidades da Abadía, Vos Amieiros, Vos Corgos, A Corredoira, Filgueira, As Fontelas, Montegrande, Pacios, A Pereira, A Reboira, Regacho, Susavila, Taíz, Ou Troncedo e Ou Val, sendo a densidade media/entidade, para o mesmo ano, de 17’4 hab./Km2. A igrexa parroquial, datada no século XII, conserva na súa integridade a obra románica, fóra da sancristía. De entre as construcións civís citar á Casa de Abadía ( XV– XVI) e a de Pacios (século XVII). No lugar de Porto, hoxe asolagado polas augas do encoro de Belesar, existiu unha capela de posible orixe románico: deste templo consérvanse algunhas tallas esculpidas entre os séculos XVI e XVII, situadas no templo parroquial. No monte da Capela atópase situado o Santuario de Guadalupe, do século XVIII. É esta a parroquia máis rica da comarca en ajuar litúrxico.
Rosende, Santa María de
Freguesía aneja de Santa Cecilia de Freán e pertencente ao arciprestado de Saviñao. No ano 1991 contaba con 99 habitantes agrupados nas entidades de Bustelo, Corveixe, Madredauga, Pumar, Sabariz, Santa María, Sobrado, A Veitureira, Vilatiñosa e Vilaravides, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 17’6 hab./Km2. Nun documento da igrexa de Lugo do ano 916 lese ” ecclesia de Sancto Petro in vila Corveise“, aínda que non é segura a súa identificación co lugar de Corveixe pertencente a esta freguesía. Outros documentos falan de ” Corvasia” e ” Corveiga“, como lugar incluído en terras de Lemos e en territorio do antigo mosteiro de Atán alá polos séculos VIII e IX. É de supoñer que nos seus principios fose unha comunidade familiar, agregada máis tarde a Santo Estevo de Atán e logo a San Vicente de Pombeiro. A arquitectura civil ten varias casas blasonadas dentro da parroquia: Casa de Ribas (século XVIII) e Casa Señorial de Rosende. No lugar de Corveixe atópase un bo xacemento da cultura castrexa.
Segán, Santa María de
Freguesía anexa de San Vitorio de Ribas de Miño e pertencente ao arciprestado de Saviñao. Os seus 193 habitantes, segundo o censo de 1991, atópanse agrupados nas entidades de Vos Ameixeiros, Ou Casar, Escobia, Piñeiro, Salcedo, Segán de Abaixo, Segán de Arriba, O Sisto e Trasmil, sendo a densidade media/entidade, para o mesmo ano, de 20’7 hab./Km2. O templo parroquial presenta no interior varios retablos de interese. Da arquitectura civil a obra máis destacable é casa Torre de Güimil, situada no lugar do mesmo nome, que afunde as súas raíces no século XIV. Encostada ao edificio atópase a capela, cun retablo no seu interior do século XVIII.
Seteventos, Santa María de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación era segundo o censo de 1991 de 130 habitantes agrupados nas entidades de Malveiros, Morgade, Mosiños, Pedras Brancas e Seteventos ou Eirexe, sendo a densidade media/entidade, para o mesmo ano, de 30’2 hab./Km2. A primeira noticia documental sobre esta freguesía é unha doazón do ano 1014, subscrita a favor do mosteiro de Diomondi por Dona Senior, onde aparece a igrexa de Seteventos. O templo parroquial é unha construción románica do século XIII. A arquitectura civil ten na Casa Grande de Mosiños, o mellor exemplar.
Sobreda, San Xoán de
Freguesía anexa da parroquia de San Xián de Vilacaiz e pertencente ao arciprestado de Saviñao. Os seus 167 habitantes, segundo o censo de 1991, atópanse agrupados nas entidades de Agra, Armada, Augalevada, Ou Castro, Estrumil, Lamapobre, Monterredondo, Orxaínza, A Pena e Sobreda, sienso a densidade media/entidade para o mesmo ano, de 20’6 hab./Km2. Dentro da parroquia existen numerosos topónimos que fan referencia á cultura megalítica.
Vilacaiz, San Xián de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao que, no ano 1991 contaba cunha poboación de 212 habitantes agrupados nas entidades de Carballos, Forcados, Mañariz, Sambade, San Julián, Soucedo, Valdorraca e Vilacaiz, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 20 hab./Km2. Entre os seus vestígios históricos cabe destacar un castro en bo estado de conservación.
Vilaesteva, San Salvador de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación era, segundo o censo de 1991, de 363 habitantes agrupados nas entidades de Vos Bidueiros, Ou Castro, Córneas, Currelos, A Peiceira, Recón, Sanxumil e Vilaesteva, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 34’5 hab./Km2. O templo parroquial foi construído a principios do século XVIII. Dentro da arquitectura civil cabe mencionar a Casa de Maseda, no lugar de Ou Castro.
Vilasante, San Salvador de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación era en 1991 de 911 habitantes agrupados nas entidades de Casadela, Escairón ( cap. do municipio), A Igrexa, Ou Mosteiro, Pacios, Ou Souto e Vilasante, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 303’6 hab./Km2. Dentro do termo parroquial temos restos do período castrexo e algún exemplar de casa blasonada: Casa de Outeiro. O templo parroquial antigo, situado en Vilasante, sufriu varias reformas e, no seu interior garda un retablo de 1862.
Vilatán, San Xoán de
Freguesía aneja de Santa María de Marrube e pertencente ao arciprestado de Saviñao. No ano 1991 contaba con 64 habitantes agrupados na entidade do mesmo nome, sendo a densidade media, para o mesmo ano, de 40 hab./Km2. O templo parroquial foi construído a principios do século XVIII e, no seu interior garda un retablo da mesma data. Dentro do termo parroquial hai restos da cultura castrexa.
Vilelos, San Martiño de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación era no ano 1991 de 243 habitantes agrupados nas entidades da Besta, Lamagrande, Pedras, Ou Quintairo, San Martín, Santa Cruz, Santa María, Susmir, Vilaseco e Vilelos, sendo a densidade media/entidade para o mesmo ano de 35’7 hab./Km2. O templo parroquial, reconstruído a finais do século XVI, conserva no seu interior varios retablos do século XVIII. Dentro da arquitectura civil apuntar a Casa Grande de Vilelos e Cásaa-Pazo de Vilar.
Xuvencos, Santiago de
Freguesía pertencente ao arciprestado de Saviñao, cuxa poboación era en 1991 de 73 habitantes agrupados nas entidades de Ou Gorgozo, Salgueiros, San Adrián e Xuvencos, sendo a densidade media para o mesmo ano de 16’9 hab./Km2. En tempos houbo dentro desta parroquia unha torre-castelo que foi derrubada polos irmandiños.